Vorig jaar heeft Klimplant al heel wat voorbereidingen getroffen, en dit jaar gaan we écht aan de slag. We planten een voedselbos aan in Park Groot Schijn in Deurne! 1.3 hA aan gezonde zandbodem, nu nog voornamelijk wilde planten, daar voegen we in het najaar flink wat eetbare bomen en struiken aan toe. Wil je meer te weten komen over de Pawpaw, denk je graag mee over biodiversiteit en plantensoorten, over hoe we deze plek ombouwen tot een soorten-paradijs. Stuur dan zeker een mailtje naar voedselbos@klimplant.be. We bereiden ons voor door elke maand een keer samen te komen met onze vrijwilligers.
Sind april 2021 is Klimplant in overleg met de diensten van de stad om de mogelijkheden te bespreken van een collectief beheerd voedselbos in een stedelijke omgeving. En alles wat daar bij komt kijken nl. de taakverdeling, het beheer, een plan van aanpak, een eerste ontwerp etc. Daarvoor zijn we al vaak samengekomen met vrijwilligers, hebben we de plek leren kennen, deze in kaart gebracht en onze toekomstplannen daar aan gekoppeld. Wat moet deze plek voor ons worden? En voor de buurt? Zo kwamen we tot het volgende.
Een collectief beheerd voedselbos
We geloven sterk in de meerwaarde van stedelijke voedselbossen. Ze combineren voedselproductiemet ecosysteemdiensten (biodiversiteit, verkoeling, water- en koolstofopslag, …), zijn ideale plekken voor natuureducatie,
ontmoeting en recreatie en vragen, in tegenstelling tot groententeelt, een minder intensief beheer.
Het kan een plek worden waar elke Antwerpenaar (letterlijk) kan proeven van het concept van voedselbossen op een open een toegankelijke manier: van toevallige passant, occasionele meewerker tot actieve vrijwilliger en alles daartussenin. Van bij het ontstaan van Klimplant vzw is de realisatie van voedselbosjes in de stad één van
onze doelstellingen. Zo realiseerden we i.k.v. de burgerbegroting van het district Antwerpen in 2020 een demonstratietuin met voedselbosplanten op Linkeroever. We noemden het
‘Arbofretum’ op ‘Lekkeroever’. Eén van de ideeën is om de aanplant van het Arbofretum te
gebruiken om bomen, struiken en kruiden te vermeerderen om zo de stad verder te
vergroenen met eetbare planten. Er staat een grote, enthousiaste groep vrijwilligers klaar om
hier mee hun schouders onder te zetten.
Waarom een voedselbos in de stad?
Wat is een voedselbos?
Een voedselbos is een door de mens ontworpen ecosysteem, gericht op duurzame
voedselproductie. Het ontwerp van een voedselbos is geïnspireerd op de opbouw van een
natuurlijk bos zoals we dat in Europa op enkele plekken nog aantreffen. Anders dan in de
landbouw wordt er in een voedselbos niet met een enkele laag – de akker- gewerkt maar ook
met de lagen daarboven. Op termijn houdt een juist ontworpen voedselbos zichzelf in stand,
is vrij van plagen en biedt voedsel en onderdak aan ontelbare soorten organismen, groot en
klein. De grootte van een voedselbos is best minimaal 5000m2 om het systeem te doen
werken.
De volgende lagen vormen samen een compleet systeem:
● Kruinlaag (Grote bomen, 8+ m) bijvoorbeeld Walnoot, Linde, Kers, Ginkgo, kastanje, pecan …
● Tussenlaag (Kleine Bomen, Grote Heesters, 3 tot 8m) bijvoorbeeld Mispel, Hazelaar, Cornus, Decaisnea, appel, peer, amandel, vlierbes …
● Struiklaag (Kleine heesters , 1 tot 3m) bijvoorbeeld Gojibes, Jostabes, Honingbes, Aalbes, Appelbes, Wijnbes, erwtenstruik…
● Kruidlaag (0,20 – 1m) bijvoorbeeld Smeerwortel, Brandnetel, Varens, artisjok, rabarber, asperge, …
● Bodembedekkers (0 tot 0,20m) bijvoorbeeld Aardbei, Postelein, Bosbes, Vossebes, Cranberry, brave hendrik, roomse kervel
● Klimplanten: bijvoorbeeld Kiwibes, druiven, Akebia, kaukasische boomspinazie,..
● Wortels en knollen: bijvoorbeeld Aardpeer, daslook en andere uiensoorten, pastinaak, …
Soms worden deze lagen nog uitgebreid met waterplanten (als er water aanwezig is) en
paddenstoelen (via broed op hout).
De genoemde lagen worden zodanig gerangschikt dat voor alle soorten samen een geschikt
klimaat ontstaat om in te groeien en vrucht te dragen. Een slim ontwerp zorgt er voor dat
planten voedingsstoffen kunnen aanleveren en uitwisselen. Dat maakt een voedselbos tot
een slim en duurzaam systeem, dat na verloop van tijd zonder input verder kan.
Al na enkele jaren kan er vaak volop geoogst worden uit een voedselbos(je). De oogst kan
bestaan uit fruit, noten, wortels, scheuten, blad en eventueel op lange termijn hout. Ook
kunnen medicinale planten er een plek krijgen. Daarnaast vormen de verschillende planten
een voedselbron voor allerlei dieren.
Meerwaarde voor de stad?
Door de toenemende verstedelijkingsdruk (verkeer, lawaai, drukte, weinig groen, …) is de
nood aan groene, rustige plekken in een stad erg groot. Kleine, collectief beheerde
voedselbosjes kunnen zo’n groene oase zijn waar stadsbewoners tot rust kunnen komen,
een deel van de zorg opnemen en de vruchten kunnen oogsten en samen verwerken. Zo’n
plekken versterken de biodiversiteit, bieden nestgelegenheid voor heel wat dieren, verkoelen
in de zomer, houden water vast en laten het infiltreren, bieden ruimte voor rustige
gesprekken en ontmoetingen en geven de kans aan mensen om opnieuw verbinding te
maken met natuur en de oorsprong van ons voedsel. Rondleidingen en laagdrempelige
meewerkdagen bieden kansen om te leren van elkaar en door eigen observatie. Kortom:
collectief beheerde voedselbossen hebben heel wat troeven voor steden vandaag.
Wat is er mogelijk in Park Groot Schijn?
Het perceel waarover het gaat is momenteel een verruigd grasland. Langs de oostkant is het
perceel dichtgegroeid met een gemengde haag en de hondenweide is omzoomd met
populieren. Centraal staan enkele grotere bomen (berk, wilg, esdoorn, berk, …) en langs het
betonnen pad zijn recent enkele nieuwe bomen aangeplant. Het is een mooie, rustige plek,
vlot bereikbaar vanuit de binnenstad (tram, fiets) en aansluitend op het gebied van
Ertbrugge aan de overkant van de August Van de Wielelei.
De oppervlakte is ideaal voor de ontwikkeling van een zichzelf onderhoudend voedselbos.
Ook de aansluiting bij het Park Groot Schijn enerzijds en Ertbrugge anderzijds zijn een grote
meerwaarde.
De creatie van een voedselbos is een werk van lange adem. Je zou de volledige aanplant in
één keer kunnen doen, maar ecologisch is dat niet de meest interessante manier van
werken. De plek is momenteel een (redelijk droog) grasland en het duurt enkele jaren (we
kunnen dat proces wat versnellen) vooraleer de bodem zich omvormt naar een
bosomgeving. Het is daarom beter om eerst de kruin- en struiklaag aan te planten,
eventueel samen met wat pionierbomen zoals wilg en berk, die snel groeien en ook snel
schaduw creëren. Jaar na jaar verfijnen we stelselmatig het ontwerp en planten we de
kruiden, bodembedekkers en klimmers aan.
We ontwerpen een robuust en extensief voedselbos zodat, mocht Klimplant op één of
andere reden het beheer niet meer op zich kunnen nemen (waar we niet van uitgaan), de
plek met een minimum aan beheersmaatregelen kan onderhouden worden als deel van het
park.
De locatie leent zich er toe om verschillende voedselbosplanten op te kweken uit zaad of te
vermeerderen via enten/stekken/scheuren. Op die manier kunnen we kosten sparen en
kweken we robuustere planten.
Het zou boeiend zijn om de transitie van grasland naar voedselbos te laten monitoren door
biologiestudenten van de Universiteit Antwerpen.
We willen zo laagdrempelig mogelijk werken en zo veel mogelijk Antwerpenaren in het bos
uitnodigen. We zullen dat doen door informatieborden en rondleidingen. Mensen die meer
willen weten, kunnen mee komen werken tijdens de maandelijkse open leer- en werkdagen.
Elke maand focussen we op een thema (bodem, wilde kruiden, snoeien, insecten,
permacultuur, compost, …) dat inhoudelijk aan bod komt en werken we samen (onkruid
wieden, afval opruimen, aanplanten, maaien, mulchen, snoeien, enten, zaaien, oogsten,
verwerken …). Al doende leren we de plek en elkaar beter kennen.
Een kerngroep vrijwilligers zorgt voor de goede organisatie en draagt de
verantwoordelijkheid voor het goede beheer. Door in deze trapjes te werken willen we zo
toegankelijk mogelijk zijn en door samen te werken met diverse Antwerpse organisaties
willen we diverse groepen Antwerpenaren uitnodigen op de plek.
Eens het bos voedsel begint te produceren komt er een nieuwe dimensie bij.
Dan kunnen we ook workshops organiseren rond het oogsten en verwerken van de
verschillende planten.
Ook het uitwerken van een educatief aanbod naar basisscholen uit de buurt is een optie.
Hoe realiseren we dat?
Timing
● september 2022: finaliseren ontwerp + bestellijst kruin- en struiklaag
● november 2022: we starten aan het begin van het plantseizoen met het aanplanten
van een deel van de struik- en kruinlaag. Dit gebeurt volledig in samenspraak met de
Stad Antwerpen (zie aanplantingsplan).
● Winter 2022/lente 2023: We maken meteen gebruik van het 2e plantseizoen om extra plantgoed toe te voegen.
Na elke aanplant evalueren we en bekijken wat er beter/anders kan. Ondertussen werken we aan de communicatie
en werken we educatieve activiteiten uit.
● elke maand: leer + meewerkdag
● …
● Het voedselbos is een organisch geheel dat jaar na jaar verder vorm krijgt. Het zal
sowieso enkele jaren duren vooraleer je door het weiland het bos begint te zien.
Naarmate de bomen meer schaduw en meer blad zullen produceren zal de bodem
mee veranderen en worden de omstandigheden meer geschikt voor de kruidlaag en
schaduwminnende bodembedekkers. Deze lagen worden dus pas later aangeplant.
Maandelijkse leer- en meewerkdag
Door minstens 1x per maand in het voedselbos te komen werken houden we de vinger aan
de pols en kunnen we alles goed opvolgen en ingrijpen (met extra werkdagen) indien nodig.
Sowieso zullen de eerste twee zomers na de aanplant van de kruinlaag erg intensief
opgevolgd worden, zeker tijdens droge periodes. We willen zo weinig mogelijk boompjes
verliezen. Van onderhoudsmomenten maken we leermomenten. Zo leren we snoeien, enten, vermeerderen, leren we heel veel bij over de eetbare planten die je in BOSkruit kan terugvinden. Op termijn kunnen we ook gaan inmaken en verwerken. Allemaal leuke, verbindende en nuttige activiteiten krijgen hun plekje in het stedelijke voedselbos.
Vrijwilligers kunnen ad hoc aansluiten, maar een viertal vrijwilligers fungeren als kerngroep
en aanspreekpunt voor externen. Zij dragen de verantwoordelijkheid voor het beheer en de
opvolging van het voedselbos.
Een artikel over het Voedselbos Park Groot Schijn verscheen ook in de Gazet van Antwerpen.